O regionie

 

Kurpie Zielone to region o bogatej historii i głębokich tradycjach, którego obszar rozciąga się na północno-wschodnim Mazowszu. Nazwa Kurpie wywodzi się od charakterystycznego obuwia noszonego przez dawnych mieszkańców – „kurpsi” – wykonanych z łyka drewnianego. Wspólnotę tę charakteryzuje unikalna kultura, której elementy, takie jak stroje, bartnictwo, rękodzieło czy lokalne wydarzenia, przyciągają uwagę badaczy, naukowców i turystów.

Region Kurpiowski przez długi okres pozostawał trudno dostępny i nie był przedmiotem intensywnego osadnictwa, szczególnie przez gęste bory leśne. W XVII wieku Kurpie zyskali na znaczeniu jako obrońcy Rzeczypospolitej, biorąc udział w walkach z wojskami szwedzkimi. W 1708 r., podczas wojny północnej, poznani zostali z bohaterskiej obrony swoich ziem przeciw Szwedom. Stoczyli wówczas potyczkę na Kopańskim Moście (Gmina Myszyniec). Kurpie wzięli również udział w innych walkach o niepodległość Polski – insurekcja kościuszkowska, powstania: listopadowe i styczniowe, walki z bolszewikami w 1920 r. oraz kampania wrześniowa 1939 r.

Architektura kurpiowska, charakterystyczna dla regionu Puszczy Zielonej, odzwierciedla unikalne podejście do budownictwa ludowego, będącego wynikiem zarówno specyfiki geograficznej, jak i tradycji kulturowych. Kurpie, ludność zamieszkująca ten obszar, wypracowała oryginalny styl architektoniczny, wykorzystując głównie materiały dostępne w otoczeniu. Drewniane konstrukcje, harmonijna integracja z naturalnym krajobrazem oraz bogate zdobnictwo tworzą charakterystyczny wizerunek kurpiowskich osad.
Drewno, jako podstawowy budulec, odgrywało kluczową rolę w architekturze regionu. Łatwo dostępne dzięki zalesionemu terenowi, było idealnym materiałem do tworzenia domostw kurpiowskich. Wyróżniającym elementem były konstrukcje zrębowe, wykonywane z masywnych bali sosnowych lub świerkowych układanych na zrąb, z charakterystycznymi łączeniami na węgły. Dzięki temu budynki były nie tylko trwałe, ale również doskonale izolowały od chłodu.
Na szczególną uwagę zasługują dachy pokryte strzechą, której spadzistość pozwalała na szybkie spływanie wody podczas deszczu czy topnienia śniegu, co miało znaczenie w utrzymaniu budynków w dobrym stanie przez wiele lat.
Wyjątkowym aspektem architektury kurpiowskiej były „śparogi”, czyli ozdobne elementy architektoniczne umieszczane w szczytach dachów budynków. Stanowiły one nie tylko uzupełnienie dekoracyjne, ale też wyraz dbałości o detal i sposób na wyrażenie lokalnej tożsamości kulturowej. Śparogi charakteryzowały się wzornictwem nawiązującym do rogów dzikich zwierząt i były wykonywane przez lokalnych snycerzy, którzy w ten sposób tworzyli swoistą formę ludowej sztuki. W motywach architektonicznych dominowały także wzory roślinne i geometryczne.

Mistrzostwem lokalnych twórców było snycerstwo, obejmujące nie tylko zdobienia architektoniczne, ale również wszelkie detale użytkowe, takie jak meble czy narzędzia domowego użytku. Snycerstwo kurpiowskie, pomimo swej użytkowej roli, było sztuką samą w sobie, niosącą symbolikę i znaczenie estetyczne. Rzeźbione drewniane belki, nadproża, drzwi czy okiennice tworzyły unikalną atmosferę wnętrz domów kurpiowskich, czyniąc je miejscem zarówno funkcjonalnym, jak i artystycznie wysmakowanym.
Jednak snycerstwo to nie tylko element dekoracyjny. Funkcja utylitarna sprzętów nie przeszkadzała, by były one bogato zdobione, co poświadcza o wysokiej estetyce życia codziennego Kurpiów. Stół, krzesła, ławy, kufry do przechowywania odzieży, a nawet narzędzia takie jak drewniane łyżki, były zdobione wzorami nawiązującymi do symboliki tego regionu, często w formie roślinnej i zwierzęcej, związanej z obfitością lasów.

Prawo bartne i pszczelarstwo to dwa elementy, które odgrywają istotną rolę w kulturze i tradycji regionu Kurpiowszczyzny. Kurpie to region znany z bogatej historii związanej z bartnictwem, czyli hodowlą pszczół w naturalnych dziuplach drzew, zwanych barciami. Bartnictwo na Puszczy Zielonej ma swoje korzenie kilka wieków temu, kiedy to hodowla pszczół była jednym z głównych źródeł dochodu dla mieszkańców tego regionu. Pszczoły dostarczały miodu, wosku i propolisu (pojęcie powstałe po II wojnie światowej), które były cenne zarówno w gospodarstwach domowych, jak i na rynku. Aby chronić interesy bartników oraz zapewnić zachowanie odpowiednich standardów i zasad, powstało prawo zwane bartnym. Prawo Bartne to zbiór przepisów regulujących hodowlę pszczół oraz zasady korzystania z lasów bartnych. W prawo to wpisane były różnorodne normy i obyczaje, które dotyczyły zarówno samej hodowli, jak i relacji między bartnikami. Jednym z kluczowych założeń prawa bartnego było przyznanie bartnikom wyłącznych praw do drzew, które zajmowali. Każdy bartnik miał swoje oznaczone drzewa bartne, a nieuprawnione wejście na takie tereny lub kradzież miodu była surowo karana. Przepisy prawa bartnego różniły się w zależności od regionu, ale pewne elementy były wspólne dla większości z nich. Przykładem może być wymóg, żeby barć była usytuowana co najmniej na wysokości 3 metrów od ziemi, co miało chronić pszczoły przed drapieżnikami oraz zapobiegać kradzieżom. Umieszczanie barci na drzewach wymagało ogromnej zręczności i wiedzy, co podkreślało prestiż i znaczenie bartników w społeczności.

Bartnictwo miało również swój aspekt rytualny i religijny. Przykładowo, przed każdym zbiorem miodu bartnicy często odmawiali modlitwy dziękczynne, a sam proces zbierania miodu często odbywał się w obrządku, który z jednej strony miał na celu ochronę pszczół, a z drugiej podkreślenie duchowej więzi między człowiekiem a naturą. W XIX w. rozwój nowoczesnego pszczelarstwa, a także zmiany gospodarcze i społeczne, zaczęły wypierać tradycyjne bartnictwo. Jednakże, pewne elementy tradycji przetrwały do dziś. Nadal odbywają się festiwale i wydarzenia, podczas których demonstruje się tradycyjne techniki bartne oraz podkreśla znaczenie pszczół w ekosystemie. Co ciekawe, prawo bartne nie zniknęło zupełnie. W niektórych rejonach Polski, w tym na Kurpiach, tradycyjne przepisy zostały przystosowane do współczesnych realiów. Zamiast dzikich barci, pszczelarze korzystają z nowoczesnych uli, ale zasady współpracy, dzielenia się wiedzą oraz ochrona interesów pszczelarzy pozostały silne. Od 1976 r. Regionalne Centrum Kultury Kurpiowskiej im. ks. Władysława Skierkowskiego w Myszyńcu organizuje Miodobranie Kurpiowskie – jedną z największych imprez folklorystycznych w kraju. Od 2014 r. odbywa się ono w Kompleksie „Kurpiowska Kraina” w Wydmusach – w ostatni weekend sierpnia. Niedzielne wydarzenia poprzedza sobotnia Noc Kabaretowa organizowana w Amfiteatrze RCKK przy ul. Dzieci Polskich 2 w Myszyńcu. Festiwal ten, organizowany od lat 70. XX wieku, przyciąga zarówno mieszkańców regionu, jak i turystów z całej Polski. Miodobranie to doskonała okazja do zapoznania się z tradycyjnymi metodami produkcji miodu, degustacji lokalnych wyrobów oraz uczestnictwa w występach zespołów ludowych, których koncerty są integralną częścią wydarzenia. Zwieńczeniem każdej edycji wydarzenia są koncerty gwiazd polskiej estrady.

 

Rękodzieło to kolejny element tradycji Kurpi Zielonych. Wyróżnia się ono przede wszystkim haftem, koronkarstwem oraz wycinankami kurpiowskimi.
Charakterystyczne wycinanki, ukształtowane pod koniec XIX wieku, wykonywane są z kolorowego papieru. Dawniej używane były do dekoracji wnętrz domów (przyklejano je na ścianach pomieszczeń). Rozróżniamy kilka motywów wycinankarskich, a są to: leluje, gźazdy, zielka, lasy i koguty.
Tradycyjny haft kurpiowski wykorzystywany jest w strojach regionalnych, które do dziś noszone są podczas lokalnych uroczystości.
Kurpie znane są również z wielu technik bibułkarstwa, czyli tworzenia kolorowych kwiatów z bibuły czy krepiny, kierców, pająków i palm.
Ważnym elementem rękodzielnictwa kurpiowskiego jest plastyka obrzędowa – byśki i nowe latka.

 

Dialekt kurpiowski, będący częścią szerokiej gamy gwar mazowieckich, jest fascynującym przykładem różnorodności językowej Polski. Choć liczba jego użytkowników nie jest dziś już tak duża jak w przeszłości, dialekt wciąż odgrywa ważną rolę w kształtowaniu lokalnej tożsamości kulturowej.
Jednym z najbardziej charakterystycznych elementów dialektu kurpiowskiego jest jego wyjątkowa fonologia.

Przykłady słownictwa:

Język polski	Dialekt kurpiowski
dziewczyna	dziewcok
rodzina	famelija
skąd	zkela
dom	izba
wiem	ziem

Gramatyka kurpiowska, choć oparta na strukturze standardowej polszczyzny, wykazuje pewne osobliwości. W odmianie czasowników można zauważyć uproszczenia form koniugacyjnych oraz istnienie pewnych niecodziennych konstrukcji gramatycznych. Odchylenia te są niekiedy wynikiem próby uproszczenia wymowy lub zbliżeń do języków kontaktowych, z którymi Kurpie mieli styczność. Przykładowo, znane jest zjawisko redukcji liczby form czasownika w zależności od czasu i osoby, co może wskazywać na tendencję do ułatwiania komunikacji w codziennych sytuacjach (np. w języku polskim powiemy „dwie kobiety”, a w dialekcie kurpiowskim „dwa kobźety”).
Dialekt kurpiowski pełni też istotną funkcję jako element identyfikacji kulturowej i historycznej. Szczególną rolę odgrywa tu folklor kurpiowski, w którym język odzwierciedla unikatowe tradycje i zwyczaje regionu. Pieśni ludowe, gawędy i legendy kurpiowskie są przekazywane z pokolenia na pokolenie, utrwalając historię i wartości tej społeczności. Kurpiowskie tańce (żuraw, powolniak, fafur, stara baba) i stroje regionalne również wspominają o dawnej odrębności i specyfice, co jest dumnie podkreślane przez mieszkańców podczas różnych festiwali i wydarzeń kulturalnych.
Pierwszym systemem pisowni kurpiowskiej jest zaproponowany przez Jerzego Rubacha w pracy „Zasady pisowni kurpiowskiego dialektu literackiego” z 2009 r.

Litery i dwuznaki w systemie Rubacha a, å, ą, b, c, ć, ch, cz, d, dz, dź, dż, e, é, ë, ę, f, g, h, ï, j, k, l, ł, m, n, ń, o, ó, p, r, s, sz, ś, t, u, w, y, z, ź, ż.

Kobiecy i męski strój kurpiowski to symbole kulturowe regionu Kurpiowszczyzny, od dziesiątków lat przyciągają uwagę badaczy folkloru, etnografów oraz miłośników tradycji ludowych. Są one niezwykle malownicze, bogate w szczegóły, a przez swoje wyjątkowe cechy estetyczne i swego rodzaju symbolikę, stanowią integralną część polskiego dziedzictwa kulturowego. Strój kurpiowski, podobnie jak inne tradycyjne polskie ubrania ludowe, różnił się w zależności od okazji – codzienne ubiory były nieco mniej ozdobne w porównaniu do tych, które noszono na specjalne okazje, takie jak święta czy wesela.

Elementy stroju męskiego w dialekcie	Tłumaczenie na język polski
kurpśe	buty z łyka
portki z lampasami	spodnie lniane z czerwonymi wstawkami
kośula	koszula lniana
faforek	czerwona wstążka przy koszuli
jaka	czerwona lub niebieska bluzka
sukmana	płaszcz wełniany
grzybek	nakrycie głowy

Elementy stroju damskiego w dialekcie	Tłumaczenie na język polski
spódnica	-
fartuch	-
kośula	koszula lniana
wystek	środkowa cześć gorsetu
czółko	nakrycie głowy dla panien
chustka	-

Myszyniec, będący Sercem Kurpi Zielonych, pełni ważną rolę jako ośrodek administracyjny, handlowy i kulturalny regionu. Miasto to, ze swoją zabytkową architekturą, pełne jest śladów historii, które sięgają XVII wieku. W centrum Myszyńca znajduje się przepiękna, wybudowana w stylu neogotyckim Bazylika Mniejsza pw. Trójcy Przenajświętszej oraz Dzwonnica, którą wzniesienie datuje się na rok 1708 (wybudowana przez Zakon Jezuicki, przybyły do Myszyńca z Łomży z polecenia króla Jana Kazimierza). Dzwonnica to siedziba regionalnego muzeum multimedialnego, które otwarte jest w sezonie letnim (maj - październik).

Kurpie Zielone to miejsce, gdzie tradycja łączy się z nowoczesnością, a bogata historia regionu nadal żyje w codziennych praktykach mieszkańców. Piękno przyrody, dialekt, kulturowe dziedzictwo i otwartość jej mieszkańców czynią z tego regionu wyjątkowe miejsce na mapie Polski, przyciągające nie tylko badaczy zajmujących się etnografią, ale również tych, którzy chcą z bliska poznać żywe tradycje ludowe.

Ważne postaci dla regionu Kurpiowszczyzny:

- ks. Władysław Skierkowski – patron Regionalnego Centrum Kultury Kurpiowskiej i Miejsko-Gminnej Biblioteki Publicznej w Myszyńcu, wikariusz myszyniecki w latach 1913-1915, autor „Puszczy Kurpiowskiej w Pieśni”, badacz regionu kurpiowskiego;

- Adam Chętnik – wybitny etnograf, twórca wielu dzieł opisujących region i mieszkańców Puszczy Zielonej, poseł na Sejm II RP, założyciel Muzeum-Skansenu w Nowogrodzie;

- ks. Eugeniusz Kłoskowski – wikariusz myszyniecki w latach 1935-1939, popularyzator i krzewiciel kultury kurpiowskiej, organizator słynnej procesji Bożego Ciała w Myszyńcu w maju 1937 r.;

- Anna Kordecka – twórczyni ludowa z Świdwiborka;

- Stanisław Sieruta – laureat Nagrody im. Oskara Kolberga, śpiewak, tancerz, popularyzator kultury kurpiowskiej z Olszyn;

- Waleria Żarnoch – śpiewaczka i twórczyni ludowa;

- Stanisław Ceberek – senator III RP, krzewiciel kultury kurpiowskiej;

- ks. Zdzisław Mikołajczyk – proboszcz myszyniecki, krzewiciel kultury regionu kurpiowskiego;

- Brat Zenon Żebrowski (właśc. Władysław Żebrowski) – urodzony w Surowem, misjonarz, bohater narodowy Japonii;

- Czesława Konopka – twórczyni ludowa;

- Anna Ropiak – wycinankarka z Myszyńca;

- Zofia Warych – laureatka Nagrody im. Oskara Kolberga, śpiewaczka ludowa;

- Zofia Charamut – laureatka Nagrody im. Oskara Kolberga, śpiewaczka ludowa;

- Czesława Samsel – laureatka Nagrody im. Oskara Kolberga, twórczyni ludowa.

Regionalne Centrum Kultury Kurpiowskiej im. ks. Władysława Skierkowskiego w Myszyńcu zostało laureatem Nagrody im. Oskara Kolberga w 2022 r. W 2017 r. nagrodzony został również Zespół Folklorystyczny „Kurpiowszczyzna” działający przy niniejszej instytucji.